Khác với người lớn, trẻ cần phải lớn lên mỗi ngày, các tế bào cơ thể, các cơ quan chức năng không ngừng tăng trưởng và phát triển cả về kích thước, số lượng cũng như hoàn thiện về chức năng từ lúc sinh ra cho đến trưởng thành để trở thành người lớn khỏe mạnh. Việc chăm sóc, nuôi dưỡng đóng vai trò quyết định đến tầm vóc và trí tuệ của trẻ sau này.

Có ba giai đoạn ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của trẻ cần được cha mẹ, người nuôi trẻ lưu tâm đặc biệt đó là giai đoạn bào thai, giai đoạn ba năm đầu đời và giai đoạn tiền dậy thì và dậy thì.

Giai đoạn bào thai

Đây là giai đoạn cực kỳ quan trọng đối với sức khỏe của mỗi đời người. Nhiều nghiên cứu cho thấy tầm vóc của người trưởng thành và số lượng tế bào thần kinh phụ thuộc chủ yếu vào giai đoạn trong bào thai và năm đầu tiên. Do đó, muốn trẻ cao to hơn, thông minh, khỏe mạnh hơn, cha mẹ cần chăm sóc ngay khi trẻ còn trong bụng mẹ, mẹ phải tăng cân tốt khoảng 10 – 12kg trong suốt thời gian mang thai. Điều này giúp thai nhi phát triển tốt về cân nặng, chiều dài, hình thành đầy đủ và khỏe mạnh các cơ quan, bộ phận, đặc biệt hệ thần kinh và số lượng tế bào thần kinh, đồng thời còn giúp mẹ dự trữ 4 – 5kg mỡ để tiết sữa sau này.

Chế độ dinh dưỡng của bà mẹ mang thai cần chú ý theo các giai đoạn của thai kỳ, nguyên tắc đảm bảo đủ dinh dưỡng cho mẹ và phần tăng thêm hợp lý để nuôi dưỡng thai nhi và các phần phụ của thai. Những tháng đầu, mẹ ăn gần như bình thường, tăng cường các chất dinh dưỡng cho não thai nhi như DHA có nhiều trong cá biển, đậu đỗ…, tăng cường rau, trái cây tươi, tăng thêm sữa trong khẩu phần hàng ngày. Các tháng cuối là giai đoạn thai phát triển nhanh về cân nặng, chiều dài cần tăng cân đối toàn bộ khẩu phần, mỗi bữa thêm nửa chén cơm so với bình thường, tăng thêm ngày 3 bữa phụ với sữa, bánh, trái cây, bún… càng đa dạng càng tốt.

Giai đoạn ba năm đầu đời

Đây là giai đoạn phát triển nhanh nhất về thể chất cũng như tinh thần từ sau sinh đến tuổi trưởng thành. Trẻ 1 tuổi cân nặng gấp ba lần lúc sinh, trọng lượng não cũng tăng gấp ba lần, chiều cao tăng thêm 50% so với lúc chào đời. Khi trẻ 2 tuổi chiều cao đúng bằng một nửa chiều cao lúc trưởng thành. Năm thứ 3 chiều cao bé tăng thêm khoảng 20% so với lúc mới sinh.

Giai đoạn này còn là thời điểm trẻ học ăn, học nói, học ngồi, học đi, học giao tiếp với cha mẹ, mọi người xung quanh và thế giới bên ngoài, trẻ thay đổi và lớn lên mỗi ngày về vóc dáng, sự hiểu biết. Dinh dưỡng dưỡng đúng và đủ giai đoạn này giúp trẻ phát triển tối đa so với tiềm năng, phòng tránh suy dinh dưỡng, giúp trẻ lớn nhanh khỏe mạnh và thông minh. (xem thêm thế nào là suy dinh dưỡng)

Trẻ cần được nuôi bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, cho ăn dặm đúng cách từ tháng thứ 6 với chế độ ăn đầy đủ dưỡng chất, chế biến phù hợp độ tuổi của trẻ. Tập trẻ ăn quen dần với nhiều loại thức ăn, đảm bảo bữa ăn của trẻ đủ 4 nhóm thực phẩm, cân đối về năng lượng và thành phần các chất dinh dưỡng, cho bú mẹ hoặc uống đủ sữa theo độ tuổi. Sử dụng thực phẩm giàu dưỡng chất cho não bộ như DHA, ARA, Cholin, Taurin…, giàu vitamin, khoáng chất…

Lứa tuổi tiền dậy thì và dậy thì – một giai đoạn đặc biệt

Sau giai đoạn phát triển đặc biệt nhanh trong ba năm đầu đời, tốc độ phát triển của trẻ giảm xuống và tăng chậm khá ổn định. Cho đến lứa tuổi dậy thì, 10 – 18 tuổi lại có sự gia tăng đột biến về sự tăng trưởng. Đây là giai đoạn tăng tốc phát triển đồng thời cũng là giai đoạn cuối cùng quyết định tầm vóc của người trưởng thành. Trong giai đoạn này, sự phát triển cân nặng chiếm đến 50% và chiều cao chiếm đến 15% so với cân nặng và chiều cao ở người trưởng thành. Đặc biệt trong giai đoạn tiền dậy thì, trước khi trẻ gái hành kinh, trước khi trẻ trai có biểu hiện xuất tinh lần đầu có một hoặc hai năm trẻ tăng vọt về chiều cao đến 8-10cm/năm. Khi đã có biểu hiện dậy thì, tốc độ phát triển giảm mạnh, chiều cao tăng rất ít hoặc gần như không tăng thêm nữa.

Giai đoạn này còn là giai đoạn tích lũy xương quan trọng nhất, tích lũy đến gần 50% khối lượng xương giúp phòng tránh loãng xương sau này, vì sau tuổi 30 – 35, bộ xương không được tích lũy nữa mà mất dần đi.

Dinh dưỡng trong giai đoạn này cực kỳ quan trọng, giúp trẻ phát triển tối đa tiềm năng của mình, giúp tích lũy xương cao nhất, giúp trẻ trở thành người lớn với vóc dáng cao to, khỏe mạnh, thông minh vượt trội. Chế độ ăn cần đảm bảo đủ về năng lượng, cân đối các thành phần dinh dưỡng, tăng cường thực phẩm giàu đạm, giàu canxi, sắt, kẽm…

Bên cạnh một chế độ dinh dưỡng khoa học, hợp lý theo từng giai đoạn phát triển, cần chú ý vấn đề chăm sóc nuôi dưỡng tâm hồn, vận động và giấc ngủ cũng là những yếu tố góp phần quyết định sự phát triển toàn diện, tăng cân khỏe mạnh của trẻ.

Chuyên Gia Dinh Dưỡng – Nutifood

Suy dinh dưỡng là tình trạng thiếu hụt các chất dinh dưỡng cần thiết làm ảnh hưởng đến quá trình sống, hoạt động và tăng trưởng bình thường của cơ thể. Tình trạng suy dinh dưỡng trẻ em thường phổ biến ở khoảng thời gian từ 6 – 24 tháng tuổi. Đây là giai đoạn trẻ cần có nhu cầu dinh dưỡng cao, đang tập thích ứng với môi trường và rất nhạy cảm với bệnh tật.  (Xem thêm thế nào là suy dinh dưỡng)

Đặc biệt, hầu hết bố mẹ luôn chú ý đến cân nặng của trẻ nhiều hơn chiều cao, ngay từ khi sinh ra. Tuy nhiên, chiều cao lại chiếm phần khá quan trọng bởi nó phản ánh được tình trạng dinh dưỡng của trẻ về sau. Nếu trẻ không có chế độ dinh dưỡng hợp lý đễ tăng cân khỏe mạnh sẽ làm ảnh hưởng đến chiều cao và suy giảm trí thông minh. (Xem thêm biểu hiện của trẻ suy dinh dưỡng)

Những lưu ý dinh dưỡng cho trẻ

Bạn cần lưu ý những nguyên tắc chung sau đây để làm phong phú hơn chế độ thức ăn của trẻ em suy dinh dưỡng. Có được nguồn cung cấp năng lượng và chất dinh dưỡng dồi dào sẽ giúp trẻ tăng cường khả năng hấp thu tốt hơn.

Tăng dầu mỡ

Dầu mỡ là nguồn cung cấp năng lượng cao gấp đôi chất bột và chất đạm. Trong mỗi bát bột, cháo hoặc cơm của trẻ cần có một đến hai muỗng canh dầu hoặc mỡ. Những loại dầu từ hạt như dầu cải, dầu vừng, dầu nành, dầu hướng dương… rất giàu omega 3 – chất chiếm vai trò quan trọng cho sự phát triển của não bộ, võng mạc và hệ miễn dịch.

Bổ sung kẽm

Từ lâu kẽm đã được chứng minh là dưỡng chất có vai trò quan trọng đặc biệt cho sự phát triển chiều cao, cơ bắp, thần kinh và miễn dịch của trẻ ngay trong những năm đầu đời. Chính vì vậy, nếu thiếu kẽm thường sẽ dẫn đến trẻ biếng ăn, còi cọc và chậm lớn. Bố mẹ nên bổ sung kẽm cho trẻ với các loại thực phẩm giàu kẽm như gan heo, sữa, thịt bò, lòng đỏ trứng, cá, đậu nành, các loại hạt có dầu như hạnh nhân, hạt điều, đậu phộng… Kẽm cũng có nhiều trong các thực phẩm như trai, sò; trong các loại thịt nạc đỏ như heo và bò. Đặc biệt là các loại ngũ cốc thô và các loại đậu, đây là nguồn bổ sung kẽm vô cùng phù hợp với trẻ.

Cho trẻ ăn thức ăn đặc

Nếu bạn cho trẻ ăn thức ăn được nấu loãng, nhiều nước thì nguồn năng lượng trẻ hấp thu sẽ thấp hơn nhiều so với thức ăn đặc. Nếu nấu đặc trẻ khó ăn, bố mẹ có thể dùng men amylase hoặc neopeptin theo chỉ định của bác sĩ, hoặc đơn giản hơn dùng nước giá đỗ cho vào thức ăn đặc sẽ làm thức ăn lỏng ra và trẻ sẽ dễ ăn hơn.

Tăng cường dưỡng chất

Trẻ cần ăn thức ăn đủ chất dinh dưỡng và phong phú các loại thực phẩm. Nên cho trẻ ăn đủ cả xác thực phẩm, do đó khi chế biến bố mẹ nên chú ý băm nhuyễn và nấu mềm thực phẩm. Nên cho trẻ ăn nhạt và đừng cho nhiều gia vị. Lưu ý khẩu vị của trẻ để điều chỉnh chế độ ăn uống và loại thực phẩm thích hợp. Trái cây thường có rất ít năng lượng, chất xơ và có dồi dào vitamin nên bố mẹ có thể thường xuyên bổ sung nhiều cho trẻ.

Ngoài ra, khi trẻ đã bị suy dinh dưỡng, bố mẹ nên bổ sung một số vi chất dinh dưỡng như vitamin và muối khoáng theo sự chỉ định của các bác sĩ chuyên khoa dinh dưỡng . Tốt nhất là không nên tự ý mua thuốc bổ sung dinh dưỡng cho con để tránh gây ra hậu quả không tốt cho sức khỏe của trẻ.

Bài Duyệt Bởi: Chuyên Gia Dinh Dưỡng – NutiFood

• Không cung cấp đầy đủ dưỡng chất và khoáng chất cho bé từ khi còn nằm trong bụng mẹ
• Cai sữa bé quá sớm và tập ăn dặm khi bé chưa đủ 4 tháng tuổi: nhiều người nghĩ rằng việc tập ăn sớm cho bé sẽ giúp bé chóng lớn, khỏe mạnh hơn. Nhưng sự thật lại phản tác dụng, trong giai đoạn đầu đời bé rất cần nguồn sữa mẹ, việc cho ăn dặm sớm hơn tiêu chuẩn sẽ làm ảnh hưởng đến sức khỏe hệ tiêu hóa của bé, hệ lụy đến quá trình hấp thu sau này.
• Trẻ bị thiếu các dưỡng chất trong quá trình nuôi dưỡng, nhất là các loại vitamin và khoáng chất như canxi, magie, kẽm,…: việc thiếu hụt dinh dưỡng này có thể do trẻ biếng ăn hoặc điều kiện chăm sóc bố mẹ dành cho bé chưa đầy đủ.
• Do trẻ bị mắc một số bệnh lý khi còn nhỏ: viêm nhiễm, sinh non, cường giáp, …
• Trẻ nhỏ không được tiêm phòng đầy đủ, sống trong môi trường ô nhiễm hoặc thói quen không thích vận động của trẻ.

• Trẻ yếu sức đề kháng, dễ mắc các bệnh nhiễm trùng: tiêu chảy, nhiễm trùng đường hô hấp,…
• Suy giảm sự phát triển hệ cơ xương và tất cả các cơ quan khác
• Chậm phát triển trí não: không lanh lợi, giao tiếp xã hội kém, học hỏi và tiếp thu chậm,…

• Bổ sung đầy đủ dưỡng chất cần thiết và khoáng chất ngay từ khi trẻ còn trong bụng mẹ
• Không cai sữa sớm, nhất thiết phải nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và duy trì đến tháng thứ 18 – 24, trường hợp mẹ không đủ sữa mới dùng thêm sữa ngoài phù hợp
• Cho trẻ ăn dặm đúng tuổi, thay đổi món ăn thường xuyên và tạo không khí tích cực trong bữa ăn để chống lại tình trạng biếng ăn của trẻ
• Theo dõi tăng trưởng hàng tháng của bé cả về cân nặng và chiều cao
• Khuyến khích bé vận động, vui đùa
• Tiêm ngừa đủ liều, đủ loại theo quy định
• Tẩy giun cho bé định kỳ theo hướng dẫn của bác sĩ tùy vào độ tuổi
• Giữ môi trường sống sạch sẽ, thoáng mát để loại bỏ mầm bệnh và tạo không gian phát triển lành mạnh cho trẻ

Thông thường hình ảnh định vị trong tâm trí chúng ta về suy dinh dưỡng ở trẻ là những thân hình gầy quắt, teo héo, thiếu cân nặng… Nhưng sự thật, suy dinh dưỡng trẻ em tồn tại nhiều cấp độ khác nhau. Đặc biệt suy dinh dưỡng nặng được biểu hiện  ở 3 thể: thể phù, thể teo đét và thể phối hợp. Trong đó thể phù (Kwashiorkor) thường ít khi được gia đình phát hiện vì trông bề ngoài, bé vẫn mập mạp, khỏe mạnh. (Xem những biểu hiện của trẻ suy dinh dưỡng)

Biểu hiện của suy dinh dưỡng thể phù

Chúng ta cần nhớ rằng suy dinh dưỡng trẻ em bắt đầu từ biểu hiện chậm lớn cho đến các thể nặng là Marasmus và Kwashiorkor – thể phù

Khi mắc chứng suy dinh dưỡng thể phù, mặt bệnh nhân tròn trịa nhưng chân tay khẳng khiu, trương lực cơ yếu, rối loạn sắc tố da, thiếu máu, gan to và thoái hóa mỡ, phù, giảm đạm máu.

Đầu tiên là những dấu hiệu phù mặt, mí mắt, chân tay… rồi dần tiến đến phù thũng toàn thân, tràn dịch màng bụng, màng tinh hoàn… Ngoài ra, tùy mức độ, thời gian và thời điểm xảy ra suy dinh dưỡng thể phù mà mắt, xương, gan, tim, ruột, tụy, não, răng, tóc… đều có thể bị ảnh hưởng.

Ban đầu bệnh không có nhiều biểu hiện trầm trọng nhưng nguy hiểm do điều trị khó và tỷ lệ tử vong cao.

Nguyên nhân gây bệnh

Do hoàn cảnh gia đình, một số phụ huynh không có điều kiện nuôi con bằng sữa mẹ hoặc sợ chảy xệ ngực khi cho bé bú nên chỉ sử dụng sữa công thức, nước cháo pha sữa, bột dinh dưỡng… hoặc để bé kiêng khem quá mức khi mắc bệnh.

Có thể là nguyên nhân bệnh lý: Do trẻ mắc phải những chứng bệnh di truyền hoặc nhiễm khuẩn sơ sinh kết hợp với chế độ dinh dưỡng thiếu hợp lý: khẩu phần ăn của bé thường không được cung cấp đủ chất đạm nhưng vẫn nhận đủ hoặc gần đủ năng lượng từ chất bột đường hay chất béo, sử dụng những loại sữa không phù hợp với thể trạng của bé.

Phòng suy dinh dưỡng thể phù

Để phòng suy dinh dưỡng thể phù ở trẻ, cần chăm sóc trẻ từ trong bụng mẹ. Trong thời gian mang thai người mẹ cần ăn uống bồi dưỡng hơn bình thường đồng thời theo dõi tăng cân từng quý; khám thai định kỳ ít nhất 3 lần.

Khi bé chào đời: Nuôi con bằng sữa mẹ  là cách tốt nhất để phòng ngừa suy dinh dưỡng ở trẻ em nói chung và suy dinh dưỡng thể phù ở trẻ nhỏ nói riêng. Trẻ cần được bú mẹ cho đến 2 tuổi.

Cho bé ăn bột khi đã đủ tuổi ăn dặm sau 6 tháng tuổi, không nên cho trẻ nhỏ dưới 12 tháng tuổi dùng sữa bột nguyên kem vì loại sữa này dù nhiều protein nhưng dễ gây tổn thương niêm mạc ruột. Cẩn thận theo dõi, nếu có các biểu hiện của bệnh suy dinh dưỡng như trẻ biếng ăn, rối loạn tiêu hóa…cần đưa trẻ đi khám và thực hiện các quy trình điều trị theo hướng dẫn của bác sĩ.

Chế độ ăn dặm phải cân đối với đủ 4 nhóm thức ăn: tinh bột, chất béo, chất đạm và rau quả tươi.

Trong trường hợp mẹ không có sữa hoặc ít sữa thì cho trẻ ăn thêm sữa bò hoặc sữa đậu nành, tuyệt đối không dùng nước cháo đơn thuần để nuôi trẻ.

Theo dõi cân nặng cho bé bằng cách mỗi tháng cân trẻ một lần, trẻ từ 2 - 5 tuổi thì 2 - 3 tháng cân một lần, để ý những dấu hiệu trên cơ thể bé, đặc biệt là khi bé tăng cân một cách bất thường.

Khám sức khỏe định kỳ và tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa dinh dưỡng để cân đối lại chế độ ăn hợp lý cho bé. 

Bổ sung dưỡng chất từ nguồn bên ngoài

Đối với trẻ nhỏ, bên cạnh sữa mẹ và chế độ ăn uống hợp lý thì nguồn dinh dưỡng từ sữa công thức cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ phát triển trí não và hấp thu dưỡng chất một cách tốt nhất. Vậy, nguồn dinh dưỡng nào sẽ phù hợp với trẻ mắc bệnh suy dinh dưỡng và giúp trẻ tăng cân khỏe mạnh, nâng cao sức đề kháng?

Chuyên Gia Dinh Dưỡng - NutiFood

Nhằm thúc đẩy việc thực hiện quyền của trẻ em, đồng thời nâng cao nhận thức cho các cấp chính quyền, cộng đồng, gia đình và bản thân các em, tổ chức Tầm nhìn Thế giới đã phối hợp với Sở Lao động – Thương  binh – Xã hội tỉnh Thanh Hóa tổ chức Diễn đàn trẻ em trong ba ngày 8-10/7/2015.

Với chủ đề “Lắng nghe trẻ em nói”, diễn đàn đã tạo cơ hội cho các em thảo luận các vấn đề về thực hiện quyền của trẻ em theo bốn chủ điểm chính: bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt; các biện pháp đảm bảo quyền tham gia của trẻ; giáo dục trẻ em; chăm sóc sức khỏe trẻ em, vui chơi giải trí an toàn trẻ em và phòng chống tai nạn thương tích cho trẻ em.

Thông điệp cho từng vấn đề được các em thể hiện qua nhiều hình thức sáng tạo và thân thiện như tiểu phẩm, thuyết trình với tranh minh họa, hội trại và giao lưu văn hóa. Tham gia diễn đàn có gần 60 em đến từ thành phố Thanh Hóa, huyện Yên Định và các huyện mà Tầm nhìn Thế giới đang thực hiện hoạt động: Như Xuân, Thường Xuân, Quan Hóa, Quan Sơn, Lang Chánh, Cẩm Thủy và Bá Thước.

Em Ngân, huyện Yên Định, cho biết: “Thông qua việc tham dự diễn đàn, chúng cháu thấy mình trưởng thành bởi sân chơi đã tạo cho chúng cháu nhiều cơ hội để học tập, giao lưu. Chúng cháu hình thành và rèn luyện cho mình nhiều kỹ năng sống cần thiết, nhiều kiến thức xã hội. Điều quan trọng là diễn đàn đã đáp ứng quyền tham gia của trẻ em. Chúng cháu thấy tự tin hơn trong cuộc sống và sẽ cố gắng để học tập tốt hơn.”

Tham gia diễn đàn có gần 60 em đến từ nhiều huyện mà Tầm nhìn Thế giới đang thực hiện hoạt động tại Thanh Hóa. 

Tại phiên đối thoại diễn ra trong ngày cuối của Diễn đàn, từng vấn đề được trẻ em nêu ra, thảo luận và chất vấn các lãnh đạo ban ngành liên quan. Các lãnh đạo cũng chia sẻ thông tin, phản hồi một cách cụ thể, rõ ràng về các chính sách, kế hoạch hành động của từng ban ngành trong việc thực hiện và giải quyết.

Phát biểu tại Diễn Đàn, ông Phạm Đăng Quyền- Phó Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa nói: “Trong quá trình tham mưu xây dựng các chương trình có liên quan tới trẻ em, chúng ta cần lắng nghe trẻ em nói. Các địa phương cần ưu tiên bố trí quỹ đất cho việc xây dựng các công trình phúc lợi cho trẻ em. Từng bước bố trí tăng nguồn ngân sách cho sự nghiệp chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em; trong đó ưu tiên kinh phí đầu tư các công trình cho trẻ em vùng dân tộc thiểu số, vùng đặc biệt khó khăn, trẻ em các gia đình chính sách, gia đình nghèo và trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt”

Sau Diễn đàn cấp tỉnh, các thông điệp đã được chuyển tới các lãnh đạo trung ương tại Diễn đàn Quốc gia diễn ra tại Hà Nội trong các ngày 5-8/8/2015.

Bài và ảnh: Lê Thị Ngân, Trần Phạm Hiền.

.